تستوسترون، نوعی هورمون مردانه است که توسط بیضه تولید می‌شود و مسئول رشد اندام‌های جنسی و ویژگی‌های مرتبط با جنس مذکر از جمله موهای صورت و بم شدن صدا است. کشف هورمون تستوسترون در سال ۱۹۳۵ به‌دنبال آندروژن (هورمون مردانه‌ای) به‌نام آندروسترون بود.
یک مرد سالم روزانه حدود ۵ میلی‌گرم تستوسترون تولید می‌کند. تستوسترون به‌عنوان یک پروهورمون در گردش برای یک آندروژن فعال‌تر به‌نام دی هیدروتستوسترون عمل می‌نماید. هورمون تستوسترون در اکثر بافت‌هایی که به آندروژن‌ها حساس هستند (از جمله بیضه‌ها، غده‌ی پروستات، فولیکول‌های مو و ماهیچه‌ها) به دی هیدروتستوسترون تبدیل می‌شود.
اگرچه هورمون تستوسترون به خودی خود دارای اثرات آندروژنیک است، تبدیل آن به دی هیدروتستوسترون برای رشد دستگاه تناسلی خارجی در پسران حیاتی است. هورمون تستوسترون هم‌چنین در بافت چربی (و به میزان کم‌تر در برخی بافت‌های دیگر) به استرادیول تبدیل می‌شود که مهم‌ترین منبع استروژن در مردان است. علاوه بر این، هورمون تستوسترون قابل تبدیل به آندروستندیون است که می‌تواند به استروژن تبدیل شود. هنگامی که آندروستندیون در بافت چربی تشکیل می‌شود، ممکن است به شکلی از استروژن به‌نام استرون تبدیل شود. در این مقاله ضمن پاسخ به این سوال که تستوسترون چیست، به بررسی وظایف و نقش های هورمون تستوسترون و میزان متعادل تستوسترون در زنان و مردان می‌پردازیم.
سطح طبیعی تستوسترون در بدن
سطح تستوسترون در سنین مختلف و در زنان و مردان متفاوت و برای سنجش سطح آن، آزمایش خون لازم است. دو نوع تستوسترون در خون وجود دارد:
- تستوسترون آزاد: این تستوسترون به هیچ وجه شیمیایی نیست و به نام T آزاد شناخته می‌شود.
- تستوسترون تثبیت شده: این نوع تستوسترون بیش‌ترین مقدار تستوسترون خون را شامل می‌شود ( ۹۸ درصد کل تستوسترون) و به یکی از دو نوع پروتئین آلبومین یا گلوبولین متصل به هورمون جنسی وصل است.
در نوزادان دختر و پسر سطح تستوسترون مشابه است. اگرچه که در دوران بلوغ در پسران، تولید سطح بالاتری از هورمون مردانه تستوسترون گزارش می‌شود. رویش موهای ضخیم در صورت و بدن پسران، از بارز‌ترین علائم تولید هورمون تستوسترون به میزان بیش‌تر است.
یاد آور می‌شویم که پزشک برای تعیین سطح هورمون تستوسترون، هر دو نوع تستوسترون خون را مورد بررسی قرار می‌دهد. برای دست‌یابی به نتیجه‌ی آزمایش صحیح‌تر بهتر است که آزمایش خون در صبح انجام شود زیرا سطح تستوسترون خون در صبح بالاتر از عصر است.
سطح طبیعی کل هورمون تستوسترون برای مردان در سنین ۱۹ سالگی یا بالاتر، ۲۴۰ تا ۹۵۰ نانوگرم در دسی‌لیتر و تستوسترون آزاد در چنین شرایطی ۹ تا ۳۰ نانوگرم در دسی‌لیتر است.
در زنان ۱۹ سال یا بالاتر، سطح طبیعی کل تستوسترون بین ۸ تا ۶۰ نانوگرم در دسی‌لیتر و میزان تستوسترون آزاد در این زنان ۳/۰ تا ۹/۱ نانوگرم در دسی‌لیتر است.
تاثیر تستوسترون در مردان
با بررسی آناتومی آلت تناسلی مردانه در سنین بلوغ نتیجه می‌گیریم که تولید هورمون مردانه تستوسترون در بیضه‌ها، نقش کلیدی در تولید اسپرم و باروری در مردان دارد. به‌عبارتی ایجاد و تقویت میل جنسی و توانایی زیاد در تحمل درد، از پیامد‌های تولید هورمون تستوسترون است. هم‌چنین آزمایش‌ها نشان می‌دهند مردانی که دارای سطوح غیر متعادل تستوسترون هستند، در یادگیری ضعیف‌تر عمل می‌کنند.
بروز ویژگی‌های ثانویه نیز به‌علت تولید تستوسترون به‌میزان زیاد در مردان است. این ویژگی‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:
- رشد مو‌ی صورت و بدن
- بم شدن صدا در مردان
- ساخت توده عضلانی
- توزیع چربی در بدن
- افزایش ابعاد استخوان‌ها
تمامی موارد گفته شده سبب می‌شود تا پسران بعد از بلوغ، دچار تفاوت بسیار ملموسی در ساختمان بدنی و ظاهر شوند. این تفاوت‌های آشکار همگی از دلایل روشن افزایش سطح تستوسترون خون در دوران بلوغ است.
کاهش تستوسترون در مردان
عدم تعادل سطح هورمون تستوسترون در مردان، سبب پدید آمدن علائمی می‌شود که قطعاً زندگی و سلامت مردان را در خطر می‌اندازد زیرا این هورمون محرک تولید اسپرم است. علائم کاهش تستوسترون در بدن مردان به شرح زیر است:
- کم شدن میل جنسی وکاهش مایع منی
- ایجاد مشکل در تحریک جنسی و نعوظ
- افزایش چربی در بدن
- کاهش توده‌ی استخوانی و کم شدن کلسیم استخوان
- تغییرات خلق‌و‌خو، خستگی و اضطراب
- ایجاد مشکل در حافظه
- کم‌خونی و کمبود آهن خون
- افسردگی
- کاهش انرژی
- کوچک شدن بیضه‌ها
- ریزش موها
این علائم معمولاً با افزایش سن نیز در مردان پدیدار می‌شوند. آمار‌ها نشان می‌دهند که در مردان ۶۰ سال به بالا معمولاً از هر ۱۰ نفر، ۲ نفر به کاهش هورمون تستوسترون مبتلا می‌شوند. این آمار هم‌چنین بیان می‌دارد در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ این تعداد به ۳ نفر از هر ۱۰ مرد می‌رسد. کاهش تستوسترون در مردان تدریجی است در صورتی‌که زنان با کاهش سریع میزان هورمون‌ها، یائسگی را تجربه می‌کنند.
درمان کاهش تستوسترون در مردان
سرنوشت تمامی مردان و زنان به‌گونه‌ای به تستوسترون وابسته است. ویژگی‌های مردانه مانند بم بودن صدا، تحکیم استخوان‌ها، رشد موهای صورت و … همگی در گرو تعادل هورمون تستوسترون است. از این رو با کاهش این هورمون، باید به‌دنبال راهکار‌‌هایی جهت افزایش آن بود. برای افزایش هورمون تستوسترون در مردان می‌توان مطابق راهکار‌های زیر عمل کرد:
استفاده از قرص و آمپول تستوسترون
هر چند با استفاده از این روش غیر طبیعی می‌توان به‌طور موقت سطح هورمون تستوسترون را بالا برد، اما در اثر مصرف بی‌رویه‌ی آمپول و قرص تستوسترون، ترشح طبیعی این هورمون در بدن به‌طور کلی قطع می‌شود.
دقت کنید که اگر به‌طور ناگهانی اقدام به قطع آمپول و قرص تستوسترون نمایید، با عوارض جدی و خطرناکی نظیر افسردگی، کم شدن میل جنسی و … رو‌به‌رو خواهید شد. به همین دلیل ورزشکارانی که برای رشد عضلانی بدن‌شان به مصرف این آمپول‌ها و قرص‌های تستوسترون در بدن سازی روی می‌آورند، در حقیقت خطرناک‌ترین راه ممکن را برای رسیدن به هدف‌شان ا انتخاب کرده‌اند.
راهکار‌های تغذیه ای و طبیعی
در طبیعت برای همه‌ی درد‌ها، درمان‌هایی پیش بینی شده است بنابراین کافیست که در طبیعت بگردید و این درمان‌ها را بیابید. استفاده از غذا‌های طبیعی زیر سبب افزایش ترشح هورمون تستوسترون در بدن می‌شود:
- عسل: این ماده‌ی مغذی به‌علت دارا بودن عنصر بور، سرشار از تستوسترون است.
- مواد غذایی حاوی پروتئین: برای ساخت عضلات به دریافت پروتئین، نیاز است. این ماده‌ی غذایی در لبنیات، تخم مرغ و انواع گوشت‌های کم چرب یافت می‌شود.
- اسفناج: لازم است که مانند ملوان زبل، مصرف اسفناج را در اولویت غذایی خود قرار دهید. برگ سبز اسفناج سرشار از منیزیم، ویتامین C و K است و استفاده از آن سبب افزایش هورمون تستوسترون می‌شود.
با مصرف منابع غذایی نظیر ماهی، آووکادو، سیر، پنیر‌های کم چرب، میگو و جنسینگ هم می‌توانید از راه تغذیه‌ی مناسب، هورمون تستوسترون را افزایش دهید.
انجام ورزش‌های قدرتی
تخصص تمرینات قدرتی در درگیر کردن گروه‌های عضلانی بدن است . تحقیقات نشان می‌دهد هر گاه گروه‌های زیادی از عضلات بدن درگیر در تمرینات عضلانی شوند، تستوسترون به‌مقدار زیادی ترشح می‌شود. توصیه می‌شود وزنه زدن را در برنامه‌ی ورزشی خود قرار دهید.
تاثیر تستوسترون در زنان
هر چند در مردان تستوسترون نقش بزرگی را ایفا می‌کند، اما باید گفت این هورمون برای سلامت مردان و زنان ضروری است. هورمون تستوسترون در زنان تاثیر به‌سزایی در توسعه‌ی تخمک و تخمک‌گذاری دارد و در حقیقت هورمون آندروژن تولید شده توسط تخمدان در زنان است. عدم تعادل هورمون تستوسترون در بدن زنان سبب نازایی می‌شود.
افزایش تستوسترون در زنان
اگر چه هورمون تستوسترون به‌میزان متعادل برای سلامت زنان الزامی است، اما افزایش این هورمون در زنان سبب ایجاد مشکلات فراوانی برای آنان می‌شود. مهم‌ترین علائم افزایش تستوسترون درزنان به شرح زیر است:
- رشد موهای زائد در صورت و بدن
- نازک شدن موهای سر و طاسی
- گرفتگی و بم شدن صدا
- کوچک شدن سینه
- افزایش توده‌ی عضلانی
- تغییر خلق‌و‌خو
- قاعدگی‌های نا منظم و در پاره‌ای موارد، حذف قاعدگی
- کم شدن میل جنسی
- ایجاد جوش صورت (آکنه)
- بزرگ شدن کلیتوریس
- چاقی
- ناباروری
- رشد سریع در دوران کودکی
- قد کوتاهی در بزرگ‌سالی
تمامی این علائم سبب می‌شود تا نه‌تنها ظاهر یک زن دچار تغییر شود، بلکه سبک زندگی او نیز با ناهنجاری‌های ایجاد شده دست‌خوش تغییر گردد. از جمله اختلالات ناشی از عدم تعادل در سطح هورمون تستوسترون، می‌توان به سندرم تخمدان پلی کیستیک، سرطان تخمدان یا آدرنال، هایپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) یا استفاده‌ی بیش از حد از استروئید‌های آنابولیک اشاره کرد.
سندرم تخمدان پلی کیستیک
سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) وضعیتی است که در آن تخمدان‌ها حاوی فولیکول‌های کیستیک متعددی می‌باشند. این اختلال با عدم تخمک‌گذاری مزمن و تولید بیش از حد آندروژن‌ها (هورمون های مردانه) مرتبط است. فولیکول‌های کیستیک احتمالاً به این دلیل وجود دارند که تخمک‌ها در زمان تخمک‌گذاری خارج نمی‌شوند. علائم این بیماری ممکن است شامل دوره‌های قاعدگی نامنظم، چاقی، رشد بیش از حد موهای مرکزی بدن (Hirsutism) و ناباروری باشد. PCOS هم‌چنین می‌تواند با بیماری قلبی، فشار خون بالا یا دیابت همراه شود.
روش‌های درمان تستوسترون بالا در زنان
با روش‌های مختلفی می‌توان از افزایش تستوسترون با روش های طبیعی جلوگیری کرد که یکی از آن‌ها تغییر سبک زندگی است. به‌طور کلی روش‌های زیر معمولاً برای این منظور مورد استفاده قرار می‌گیرند:
تجویز داروهای هورمونی
پزشکان با توجه به شرایط ایجاد شده برای بالا رفتن میزان هورمون تستوسترون در زنان، راه‌حل های دارویی زیر را توصیه می‌کنند. این دارو‌ها می‌توانند سطح تستوسترون خون را به حالت تعادل برگردانند. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- متفورمین: از آن‌جا که دیابت نوع ۲ یکی از علل افزایش هورمون تستوسترون است، با تجویز داروی متفورمین می‌توان از افزایش قند خون و در نتیجه افزایش تستوسترون جلوگیری کرد.
- پروژستین: یکی از علل افزایش تستوسترون، نامنظم شدن قاعدگی یا حذف آن است. هورمون پروژستین می‌تواند در تنظیم دوره‌ی قاعدگی موثر باشد.
- داروهای ضد بارداری: این دارو‌ها معمولاً به‌صورت خوراکی تجویز می‌شوند و در تنظیم قاعدگی موثر هستند.
- هورمون‌های استروئیدی: این دسته از هورمون‌ها ضد التهاب هستند و سبب متعادل شدن هورمون تستوسترون می‌شوند.
- اسپیرونولاکتون: این دارو با تنظیم آب و نمک در بدن، سبب از بین رفتن موهای زائد در صورت و بدن می‌شود.
- پمادها: با استفاده از انواع پماد‌های از بین برنده‌ی موهای زائد، می‌توان کمک زیادی به بهبود سریع این مشکل نمود.
باید توجه داشت که استفاده از داروهای هورمونی ممکن است به کاهش سطح هورمون تستوسترون کمک کنند اما استفاده‌ی طولانی‌مدت از آن‌ها می‌تواند منجر به ایجاد مشکلات دیگری شود، بنابراین حتماً با نظر پزشک باید از این دارو‌ها در مدت معین استفاده نمود.
ایجاد تغییر در سبک زندگی
بسیاری از بیماری‌های بشر، زاده‌ی سبک اشتباه زندگی اوست. در زیر به بعضی راهکار‌ها جهت کاهش میزان هورمون تستوسترون در زنان، اشاره خواهیم کرد:
تغییر در سبک غذا خوردن
غذایی که میل می‌کنید تاثیر زیادی بر ترشح هورمون‌ها دارد. به‌عنوان مثال می‌توان گفت دیابت نوع ۲ در زنان سبب افزایش هورمون تستوسترون می‌شود. با کنترل مصرف قند می‌توان از این افزایش تا حدود زیادی جلوگیری کرد.
شاید شما هم از دسته خانم‌هایی هستید که دچار پر‌خوری عصبی یا بی‌اشتهایی هستید. با بر طرف کردن این مشکل می‌توانید به نحو احسن از ترشح زیاد هورمون تستوسترون در بدن‌تان جلوگیری کنید.
ورزش درمانی
این روزها با ورزش درمانی می‌توان با بسیاری از بیماری‌ها مقابله کرد. بانوان می‌توانند با انجام تمرینات ورزشی مناسب، از ایجاد توده‌های عضلانی در بدن‌شان جلوگیری کنند. این کار در حقیقت سبب کاهش اثر تستوسترون خواهد شد.
رفع موهای زائد
داشتن موهای زائد، احساس بسیار نا‌خوشایندی را برای زنان ایجاد می‌کند. خوش‌بختانه امروزه برای از بین بردن این موها یا کم رنگ و نازک نمودن آن‌ها، راه‌حل های زیادی وجود دارد. شما می‌توانید زیر نظر پزشکان مجرب غدد و پوست و زیبایی، به جنگ این موهای زائد بروید.
اصلاح رابطه جنسی
داشتن رابطه جنسی فوق العاده می‌تواند برای رسیدن به سطح تعادل هورمون‌ها (هم در زنان و هم در مردان) کمک موثری باشد. در صورت نگرانی از رابطه با همسر و ترس از بارداری نا‌خواسته کافی است با استفاده از کاندوم به تمامی ترسهای‌تان غلبه کنید.
کلام آخر
برای ما مهم نیست که ماهیت تستوسترون چیست! ما معتقدیم هر گونه افراط یا تفریط در هر امری زیان‌بار خواهد بود. بنابراین ترشح زیاد یک هورمون مردانه در بدن زنان یا عدم ترشح کافی این هورمون در بدن مردان باید اصلاح شود. اما، برای یافتن راه چاره برای اصلاح آن، نباید دچار خطا شویم زیرا ممکن است با انتخاب یک راه‌حل خطرناک، مشکلات بیشتری نظیر افسردگی را برای خود رقم بزنیم. توصیه می‌شود حتماً برای حل مشکلات هورمونی از پزشکان متخصص غدد درون‌ریز کمک بخواهید و جداً از مشورت با افراد بی‌صلاحیت یا افراد خانواده و دوستان که تخصصی در علم پزشکی ندارند، جهت رفع مشکلات، پرهیز کنید.